ołówek

Ołówek - (nazwa ołówek wzięła się stąd, że grafit nazywano początkowo "czarnym ołowiem") przyrząd do pisania i rysunku, zwykle pręcik grafitowy w oprawce drewnianej (ang. lead pencil, niem. Stift, franc. crayon). Ołówka używali już Aztekowie do kreślenia znaków, zanim Hernan Cortes wylądował w Meksyku w 1519 roku. W średniowieczu używano do pisania ołowiu, cyny i srebra - materiałów, które pozostawiały jedynie cienką kreskę. Ołówek metalowy w postaci zaostrzonego pręcika ołowianego zwie się plumbago, a ze srebra srebrzyk. Malarze od połowy XIV wieku przy szkicowaniu posługiwali się pałeczkami ze stopu ołowiu z cyną, oprawionymi niekiedy w futeralik ze skóry (najlepsze pałeczki były z Włoch). Takich właśnie używał Albrecht Durer na początku XVI wieku. Ślady rysunku wycierano chlebem. W okresie renesansu pojawił się ołówek woskowy. W 1554 roku odkryto złoża grafitu w Borrowdale w Anglii (jak głosi legenda, pomógł przypadek - burza przewróciła olbrzymi dąb z korzeniami), wkrótce zauważono, że grafit lepiej nadaje się do prac artystycznych niż ołów. W 1566 r. Konrad Gesner z Zurichu wspomina o pręcie grafitowym (ołówku).W 1662 r. Norymberczyk Friedrich Stadler ogłasza się producentem ołówków i wytwarza w swoim zakładzie tzw. wkładki Bley, które są osadzane za pomocą specjalnej techniki w drewnianej obsadce. W rzeczywistości jednak jest to grafit z pokładów bawarskich i czeskich. Stadler oferuje obok normalnych ołówków drewnianych, także wykręcane metalowe modele kieszonkowe, ołówki podwójne z grafitem w jednym końcu, a czerwoną kredą w drugim oraz eksluzywne obsadki z kości słoniowej zaopatrzone w grafit. Spotykano też inne formy ołówka: pałeczki "obandażowane" taśmą, którą odwijano w miarę rysowania, pręciki w metalowych szczękach (praforma ołówka mechanicznego). Stopniowo grafitu zaczynało brakować. Szczególnie drastycznie odczuwano to za Napoleona we Francji, pozbawionej dostaw angielskich. Od czasu, gdy w 1662 r. Norymberczyk Friedrich Stadler stworzył przemysł ołówkowy, przybory do pisania wytwarzane były z wkładami z czystego grafitu. Niemal równocześnie paryski mechanik Nicolas Conte i Austriak Joseph Hardtmuth zorientowali się, że można wyprodukować znacznie lepsze wkłady do ołówka przez zmieszanie oczyszczonego grafitu z gliną. Na życzenie cesarza Napoleona J. N. Conte (1795 rok) opracował udaną mieszankę grafitu z gliną i wodą. Wyrabiał z niej pręciki, które wypalał w piecu. Nowe wkłady były drobnoziarniste i pisały bez zadrapań. Poza tym poprzez mieszanie w różnych proporcjach grafitu i glinki można było uzyskać zróżnicowany stopień twardości wkładów. Wkłady były teraz mocno wklejane w obie połowy drewnianego trzonka, co po raz pierwszy wymagało temperowania ołówka. Znana stała się fabryka J. Fabera w Norymberdzie (1839 rok), bazująca przez wiele lat na graficie syberyjskim. Rodzaj oprawy decydował o cenie. Ołówki w trzcinie były najtańsze, w drewnie lipowym - droższe, a w cedrowym - najcenniejsze. W Polsce pierwsze wytórnie ołówków ruszyły dopiero pod koniec XVIII wieku. Rodowód jednej z pierwszych i zarazem największej w Polsce fabryki wyrobów ołówkarskich - St. Majewski S.A - sięga roku 1889 i związany jest nierozłącznie z nazwiskiem inż. Stanisława Jana Majewskiego oraz miastem Pruszków. Od początku swego istnienia celem firmy była produkcja wysokiej jakości ołówków, które trafiać miały w ręce milionów ludzi w Polsce i na świecie.

Kiedy NASA poświęcała dużo pieniędzy na wynalezienie narzędzia piszącego w kosmosie, Rosjanie z powodzeniem stosowali wtedy w tym celu ołówek.

Ołówki można podzielić ze wzglądu na budowę i zastosowanie, np:

• A - ołówek tradycyjny,
• B - ołówek mechaniczny,
• C - ołówek akwarelowy,
• ołówek kopiowy,
• D - ołówek stolarski,
• E - grafit w polewie plastikowej,
• F - grafitowa pałeczka,
• kredka ołówkowa.

Profil drewnianego trzonka ołówka wpływa na komfort rysowania np.:

• A - trzonek sześcioboczny, ołówek łatwy w obracaniu, stateczny
• B - trzonek trójkątny zaokrąglany, ołówek najlepiej dostosowany do trójpalczastego uchwytu, stateczny
• C - trzonek okrągły, ołówek przy poceniu dłoni łatwo ślizga się wokół własnej osi to wada (Dzięki temu, że ten typ ołówka toczy się w dół po powierzchni pochyłej, można go zastosować jako prowizoryczną poziomicę np. przy ustawianiu mebli.),
• D - trzonek elipsowaty, ołówek o prostokątnym profilu grafitu, stateczny.

W zależności od proporcji glinki (kaolinu - glinki porcelanowej) i grafitu zawartej w pręciku co wpływa na twardość, ołówki rozróżnia się wg skal twardości. Ołówki zawierające większą ilość grafitu oznaczane są symbolem B, B2, B3 itd, natomist ołówki z większą ilością kaolinu to H, H2, H3 itd.

skala angielska	skala numeryczna	twardość	zastosowanie
10B 9B 8B 7B 6B 5B 4B 3B		miękkie B - black - czarny	rysunek artystyczny
2B B HB F H 2H	#1 #2 #3 #4	średnie F - firm - mocny, trwały	powszechne, szkolne
3H 4H 5H 6H 7H 8H 9H 10H		twarde H - hard - twardy	rysunek techniczny

Zastosowanie ołówków w plastyce:
od 2H do HB - dzięki temu, że prowadzi się nim precyzyjne linie stosuje się go do pierwszych zarysów konstrukcyjnych tematu w rysunku, daje najedelikatniejszy w nasyceniu walor
HB - uniwersalny, praktycznie da się nim narysować wszystko,
około od 4B i miększe - do szkiców,
np. komplet HB, 2B, 4B, 6B, 8B - do rysunków studyjnych, realistycznych.

Według Krystyny Zwolińskiej miękkie ołówki bardziej nadają się do szybkich notatek, np. szkiców postaci w ruchu. Twardsze są odpowiedniejsze do uważnej, ściśle kontrolowanej pracy.

Światłocień, przejście od bieli do czerni uzyskujemy ołówkiem przez:

• zwiększanie (ciemniej) lub zmniejszanie (jaśniej) nacisku grafitu na powierzchnię papieru,
• nakładanie się warstw np. ponowne zarysowanie wcześniej zarysowanej grafitem powierzchni papieru w celu pociemnienia,
• Zastosowanie kilku ołówków różnej twardości, poczynając od najjaśniejszych kresek uzyskanych ołówkiem o twardym graficie, po przez ołówki o coraz miększym graficie.
• kreskowanie; zagęszczanie (ciemniej), zwiększanie ilości kresek lub rozrzedzanie (jaśniej), zmniejszanie ilości kresek (graficzny efekt)
• rozcieranie naniesionego grafitu np. palcem, chusteczką lub pędzlem (malarski efekt).

Według Karel Teissig najlepsze ołówki nie są przenikliwie czarne, lecz ciemnoszare, a ich ślad, zwłaszcza po przyciśnięciu, błyszczący. Również twarde ołówki dają bardzo błyszczącą linię.

Z własnego doświadczenia wiem, że warto zainwestować w ołówek, na którym zamieszczono nazwę firmy, numer lub nazwę serii, wreszcie oznakowanie twardości grafitu. Zwykłym "szkolnym ołówkiem" nie da się uzyskać takich efektów jak przy zastosowaniu ołówka firmowego. Na polskim rynku papierniczym działa firma KOH-I-NOOR Hardtmuth. Produkuje ona dobrej, jakości ołówki w przyzwoitej cenie.

Sposób ostrzenia ołówka wpływa na jakość rysowanej kreski. Najbardziej znanym i popularnym sposobem zaostrzenia ołówka jest jego zatemperowanie zastrugaczką. Tak zastrugany ołówek B daje w porównaniu z ołówkiem zaostrzonym nożykiem A mniejsze możliwości. Ołówkiem zaostrzonym nożykiem można uzyskać bardziej różnorodną kreskę przy różnym sposobie trzymania narzędzia w dłoni. Drugą zaletą takiego ołówka jest to, że nie trzeba go tak często ostrzyć. Po prostu można obracać go wokół jego osi zmieniając powierzchnie grafitu, która dotyka podłoża rysunkowego. Ołówek automatyczny C nie wymaga ostrzenia, lecz niektórzy ostrzą go jeszcze na drobnoziarnistym papierze ściernym dla uzyskania precyzyjnej cienkiej linii.

Do ostrzenia ołówka można stosować deseczkę lub grubą sztywną tekturę z przymozowanym papierem ściernym. Narzędzie to można wykonać samemu lub kupić w sklepie papierniczym. 

Przydatnym przyborem rysowniczym jest obsadka, można ją zastosować do krótkiego ołówka jak i kredki. Polepsza to komfort rysowania takim "ogryzkiem" i można zastosować różne chwyty dłonią ołówka. Na poniższym zdjęciu prezentuje dwie obsadki do ołówków i kredek o dwóch różnych wielkościach otworów na nie. Wyprodukowała je firma Derwent z materiału jakim jest aluminium, przez co są lekkie. Posiadają wypukłą fakturę na nakrętce a trzonek jest pokryty antypoślizgową powłoką, co umożliwia zastosowanie różnych i pewnych chwytów dłonią.

Ołówek można zastosować również w kaligrafii.
Dwa ołówki tradycyjne lub lepiej automatyczne sklejone taśmą można użyć w kreśleniu dwuelementowych liter np. inicjałów.

Odpowiednio zaostrzonego ołówka stolarskiego można użyć do ćwiczeń pisania pismem dwuelementowym.


Pies, rysunek wykonany ołówkiem przez van Gogha gdy miał 9 lat.
Rijksmuseum Kröller-Müller, Otterlo