Jak wyznaczać strony świata według położenia ciał niebieskich?

Gwiaździste niebo, podobnie jak słońce, przez długi czas było rozumiane jako symbol transcendentnego bytu. Świetliste niebo promieniuje miłością Boga. Wystarczy przypomnieć słowa Kanta pochodzące z Krytyki praktycznego rozumu: „Dwie rzeczy napełniają umysł coraz to nowym i wzmagającym się podziwem i czcią, im częściej i trwalej się nad nimi zastanawiamy: niebo gwiaździste nade mną i prawo moralne we mnie”. O podobnych odczuciach wspomina w jednym ze swoich listów sam van Gogh: „Ale to nie zmienia faktu, że mam straszną potrzebę — wypowiem to jednym słowem — religii, więc wychodzę nocami na zewnątrz i maluję gwiazdy”. Twórczość w takich okolicznościach staje się dla artysty aktem religijnym, oddaniem czci Bogu.

Dzidek Tadeusz ksiądz, Funkcje sztuki w teologii,
Wydawnictwo WAM, Kraków 2013 r., s. 67.

Żadna z poniższych metod wyznaczania północy nie jest niezawodna. Jeśli jednak co najmniej dwa z tych sposobów wskazuje ten sam kierunek, możesz bardziej im ufać. Uwaga, wskazówki te działają tylko wtedy gdy znajdujesz się na półkuli północnej. Opisane metody mają różne stopnie dokładności wyznaczania kierunków i co za tym idzie zakres błędu w odczycie.

Aby orientować się w terenie potrzebne jest:

słońce, prosty patyk, dwa kamyki

Wbij patyk w ziemię jak najbardziej pionowo. Zaznacz jakoś miejsce, gdzie pada koniec jego cienia np. kamykiem. Odczekaj pół godziny i zaznacz, gdzie przesunął się cień. Narysuj linię prostą między obu znakami - biegnie ona z zachodu na wschód. Przetnij ją drugą linią pod kątem prostym, pobiegnie ona z północy na południe.

słońce, aktualna godzina (np. z radia, z zegarka)

Nie jest to dokładna metoda, ponieważ słońce zmienia swoje położenie o danej godzinie w ciągu roku.
Gdzie jest słońce o której godzinie?

godzina	kierunek
6:00	na wschodzie
9:00	na południowym wschodzie
12:00	na południu
15:00	na południowym zachodzie
18:00	na zachodzie

wschód słońca, obecna data

Jeśli znamy kierunek z którego wschodzi słońce o poranku w danym dniu, oraz wiemy jaki jest dzień miesiąca, możemy wyznaczyć kierunki świata.
Słońce wschodzi daleko na południowym wschodzie w środku zimy (przesilenie zimowe 22 grudnia), a w środku lata (przesilenie letnie 22 czerwca) daleko na północnym wschodzie.
Słońce wschodzi na wschodzie podczas równonocy wiosennej (21 marca) i jesiennej (23 września).
Sposób znajdywania kierunków świata tą metodą dotyczy położenia geograficznego Polski.

słońce, zegarek tarczowy

Ustaw zegarek w ten sposób by mała wskazówka (godzinowa) była skierowana w stronę słońca. Pomoże w tym cienki patyczek lub zapałka. Patyczek (zapałkę) ustawiamy w środek wskazówek zegarka. Gdy zegarek mamy tak ustawiony, dzielimy kąt między małą wskazówką a cyfrą 12 (W czasie letnim wyznaczać należy od cyfry 1, a zimowym - do 12.) - na połowę. Linia dzieląca kąt wskazuje kierunek południa.

Przed południem dzielimy kąt połorzony na lewo od 12, po godzinie dwunastej - kąt położony na prawo.

słońce, aktualna godzina (np. z radia, z zegarka), kartka papieru, narzędzie piszące

Nie przeszkadza, jeśli twój zegarek nie ma wskazówek. Wyrwij kartkę z notesu, narysuj na niej tarczę i podpisz godziny. Narysuj wskazówkę godzin na papierze (albo w głowie, wtedy możesz używać kartki wielokrotnie). Południe będzie w połowie drogi między wskazówką godzinową a godz. 12.

księżyc

Wyimaginowana linia łącząca czubki rogów księżyca i wydłużona do horyzontu, przecinając się z nim wyznacza w przybliżeniu kierunek południowy. Obowiązuje ta zasada jeśli znajdujesz się na półkuli północnej (jeśli na półkuli południowej księżyc wyznacza kierunek północny).

księżyc, aktualna godzina (np. z radia, z zegarka)

Gdzie jest księżyc o której godzinie?

godzina	I kwadra - D	pełnia - O	III kwadra - C
15:00	na południowym wschodzie	*	*
18:00	na południu	na wschodzie	*
21:00	na południowym zachodzie	na południowym wschodzie	*
24:00	na zachodzie	na południu	na wschodzie
3:00	*	na południowym zachodzie	na południowym wschodzie
6:00	*	na zachodzie	na południu

księżyc, zegarek tarczowy

W nocy zegarek ustawiamy tak by cyfra 12 wskazywała na księżyc (cień patyka padający z strony przeciwnej pomoże uregulować ustawienie 12-stki). Południe będzie w środku przestrzeni między cyfrą 12 a małą wskazówką zegarka.

gwiazda, dwa patyki

Dr Barbara Ogrodowska, etnograf pisze, że gwiazdy w polskiej tradycji ludowej są światłem Bożym i jednocześnie światłem ludzkiego życia, szczelinami w niebie, przez które sączy się rajska światłość, migocącymi lampkami Pana Boga, pochodniami aniołów, duszami ludzi zbawionych, duszyczkami dzieci, które mrugają z nieba do swych rodziców, zabawkami świętych, zwłaszcza znajdujących się w niebie dzieci. Są symbolem dobroczynnego, przyjaznego ludziom światła, Matki Boskiej (nazywanej Gwiazdą Zaranną), świętych Pańskich, miłości, dobroci. Zapalane przez anioła pojawiają się na niebie w chwili narodzin człowieka i decydują o jego losie i życiu. Każdy człowiek rodzi się więc pod swą szczęśliwą lub mniej szczęśliwą gwiazdą. Najjaśniej świecą na niebie gwiazdy ludzi dobrych, żyjących po Bożemu. W chwili śmierci człowieka jego gwiazda gaśnie i „spada z nieba” (widoczna jako błyszczący, lecący w powietrzu meteor). Życzenia prawego, sprawiedliwego człowieka widzącego spadającą gwiazdę spełniają się za przyczyną odchodzącej do nieba duszy. Spadająca gwiazda może być jednak również znakiem nadchodzącego kataklizmu: pożogi, wojny, zarazy. Klęski takie, a nawet koniec świata, zapowiadać może ukazanie się na niebie gwiazdy „z ogonem”, „wiechą”, „warkoczem”, czyli komety. W innej interpretacji czerwona kometa wróży wielkie urodzaje.

Weź dwa patyki, przy czym tylny powinien być krótszy od przedniego; umieść je jeden za drugim na ziemi, rozsuwając je od siebie na odległość około 60 centymetrów. Nakieruj końce obu patyków na obserwowaną gwiazdę. Patyki i gwiazda powinny znajdować się na jednej linii. Po pewnym czasie zauważysz, że gwiazda przesunęła się w odniesieniu do dwóch nieruchomych końców.

Na półkuli północnej:
przesunięcie w lewo oznacza, iż gwiazda znajduje się na północy
przesunięcie w prawo oznacza, iż gwiazda znajduje się na południu
przesunięcie w górę oznacza, iż gwiazda znajduje się na wschodzie
przesunięcie w dół oznacza, iż gwiazda znajduje się na zachodzie

Jeśli gwiazda nie przesuwa się w żadnym kierunku, to jesteś wielkim szczęściarzem: znalazłeś Gwiazdę Polarną!

gwieździste niebo, gwiazdozbiór Wielki Wóz

Nazwy tego gwiazdozbioru w polskiej tradycji ludowej to: Wielki Wóz, Wozisko, Wóz ze Złamanym Dyszlem, Północny Wóz, Furman, Wielka Niedźwiedzica, Wózek Antychrysta, Mleczny Wóz.

Wielka Niedźwiedzica, a właściwie jak lud nazywa «Wóz» powstał w taki sposób: Na wielkim wozie wiózł król swoją dziatwę i chciał ją zawieźć do nieba; w drodze, już za chmurami, wóz się złamał i dzieci rozsypał, ale Bóg nie puścił ich już na ziemię i w postaci gwiazd umieścił na niebie; razem wszystkich dzieci było sześcioro, a ojciec siódmy.
[Opowieść z polskiej tradycji ludowej.]

Widziany z półkuli północnej Wielki Wóz złożony jest z siedmiu gwiazd. Dwie najniżej położone gwiazdy (dwa "tylne koła") wskazują Gwiazdę Polarną. Przez dwie skrajne gwiazdy (czyli dwa "tylne koła" Wielkiego Wozu) należy przeprowadzić w wyobraźni linię prostą i na niej odłożyć odcinek pięciokrotnie większy od odległości między tymi gwiazdami. Na końcu tego odcinka znajdziemy Gwiazdę Polarną (ostatnią gwiazdę z gwiazdozbioru Małego Wozu, koniec "dyszla wozu").

gwieździste niebo, gwiazdozbiór Kasjopeja

Gwiazdozbiór ten przypomina kształtem dużą literę W lub M w zależności od miejsca jakie zajmuje na niebie względem jego obrotu wokół Gwiazdy Polarnej. Jeśli połączymy początek i koniec litery W lub M to otrzymamy odcinek. Do tego odcinka na końcu M lub na początku W, pod kątem prostym do niego dostawiamy dwa te odcinki w lini prostej. Na końcu tych dwuch odcinków znajdziemy Gwiazdę Polarną.

gwieździste niebo, gwiazdozbiór Krzyż Północy/Łabędź

Nazwa tego gwiazdozbioru w polskiej tradycji ludowej to: Krzyż Święty.

Grupa gwiazd zwana Krzyżem Świętym, nad którą znajdują się Niewiasty i Gwiazda św. Jana, należy do gwiazd pasyjnych; przy tej grupie Droga Mleczna rozwidla się na dwa szlaki. Do tej figury zalicza się pięć gwiazd drugiej wielkości, wierząc, że jest ich znacznie więcej, lecz będą widoczne wtedy, gdy Syn Boży zasiądzie, aby sądzić ludzi i krzyż ten weźmie do ręki jako berło. Czarownicy i „zatraceńcy” figury krzyża z ziemi nie widzą.
[Opowieść z polskiej tradycji ludowej.]

Gwiazdozbiór ten przypomina kształtem krzyż z tąd jego nazwa. Jeśli połączymy lewy koniec jego poziomej belki z szczytem (najjaśniejszą w tej konstelacji gwiazdą Deneb) jego pionowej belki otrzymamy odcinek. Przedłużając ten odcinek w lini prostej w górę od krzyża i odmierzając go pięciokrotnie dotrzemy do Gwiazdy Polarnej.

gwieździste niebo, gwiazdozbiór Woźnica

Gwiazdozbiór ten przypomina kształtem pięciobok. Najjaśniejszą gwiazdą tej konstelacji jest Kapella. Jeśli wędrójemy po tym wieloboku przeciwnie do ruchu wskazówek zegara poczynając od Gwiazdy Kapella to spotkamy dwie kolejne gwiazdy, które połączone miedzy sobą utworzą odcinek. Przedłużając ten odcinek o pięciokrotność jego długości w prostej linii na zewnątrz pięcioboku poczynając najbliżej Gwiazdy Kapella dotrzemy do Gwiazdy Polarnej.

gwieździste niebo, zima, gwiazdozbiór Orion

Nazwy tego gwiazdozbioru w polskiej tradycji ludowej to: Kosa, Kosiarze, Kosyniery.

Gdy na ziemi panował wielki „pomór” po wojnie i umierali zwłaszcza ludzie starzy, wówczas, Św. Izydor — rolnik i oracz porzucił swoje brony i pług i razem z dwoma innymi robotnikami bezpłatnie stanął do kośby. Posilali się oni chlebem anielskim przynoszonym przez aniołów. Pracujący kosiarze cudem boskim zostali przeniesieni między gwiazdy. Również brona i pług św. Izydora znajduje się na niebie. Plug zagłębiony jest w niwę niebieską tak, jak na ziemi tkwił jedną częścią w skibie. Gdy niebo przybliży się do ziemi, będzie on widoczny.
[Opowieść z polskiej tradycji ludowej.]

Gwiazdozbiór ten widoczny jest w Polsce zimą. Pas Oriona znajdujący się w środku tej konstelacji zawsze wschodzi z kierunku wschodniego i zachodzi na kierunku zachodnim. Jeśli udało Ci się znaleźć tą konstelacje na niebie tuż nad horyzontem pochyloną w lewo do niego odnajdziesz kierunek wschodni przedłużając pas Oriona w lewo. Jeśli pochyloną w prawo do horyzontu odkryjesz kierunek zachodni przedłużając pas Oriona w prawo. Jeśli gwiazdozbiór Oriona widoczny jest wysoko nad horyzontem jego miecz wskazuje w dół kierunek południowy.