sztuki plastyczne i mistyka

SZTUKI PLASTYCZNE. Ich związek z mistyką jest dwojaki. Po pierwsze, pobudzają do przeżyć mistycznych i użyczają im swej obrazowości, a po drugie same nawiązują do przeżyć mistycznych, zwłaszcza w ikonografii. Chociaż unio mystica, zwykle uważana za punkt kulminacyjny mistyki, jest całkowicie wolna od obrazów, to jednak niezliczone widzenia i wizje mistyków (często poprzedzające przeżycie mistyczne i określane jako jego „niższe formy”) mają charakter wizualny i dają się opisać.

Od schyłku złotego okresu średniowiecza kontemplacja dzieł sztuk plastycznych odgrywa doniosłą rolę w rozmyślaniu, co dotyczy zwłaszcza ludzi niewykształconych, ale też umiejących czytać (m.in. ilustracje książkowe). Na przykład Teresa z Avila (która przed obrazem Męża Boleści doznała nawrócenia) zalecała wpatrywanie się z uczuciem w obraz Zbawiciela, co też sama praktykowała. Niekiedy, jak w przypadku Małgorzaty Ebner, przybiera ono formę obejmowania krucyfiksu (mistyka oblubieńcza; por. także zwyczaj „kołysania Dzieciątka Jezus” w niektórych klasztorach żeńskich). Tego rodzaju świadomie rozpoczęte rozmyślanie, skupione na obrazie, może przerodzić się w podświadomy, ekstatyczny ogląd. Mistycy często też wspominają o rzeźbach bądź obrazach (podobnie jak w literaturze o cudach), które nagle ożywają w oczach modlących się (np. mówiący krucyfiks Franciszka z Asyżu). Mistyczne objęcie przez Ukrzyżowanego (np. Luitgarda z Tongeren), wizjonersko przeżywane od XII w., jest najwyraźniej inspirowane przez przedstawienia sceny zdjęcia z krzyża i ikonografię, której tematem jest Christus-Ecclesia. Julianna z Norwich spogląda na krucyfiks, a następnie ogląda w wizji Ukrzyżowanego jako typowego Christus dolorosus, jako umęczonego Zbawiciela, tzn. Jego opis dokładnie odpowiada zachowanym odpowiednim przedstawieniom artystycznym. Często wygląd ukazującej się świętej osoby sam mistyk porównuje z jej przedstawieniem na jakimś dziele sztuki (np. wizja Trójcy Świętej Tennhardta: „Postać w środku... wyglądała jak nasz umiłowany Zbawiciel, którego często widywałem na miedziorytach”).

Bywało jednak i tak, że niektóre wizje mistyków stawały się podstawą nowych ikonograficznych przedstawień. Chociaż w poszczególnych przypadkach należałoby najpierw wyjaśnić kwestię czasowego pierwszeństwa, to jednak często, jak się wydaje, pierwsze są źródła pisane, a tym samym widzenia. Tylko w sporadycznych przypadkach sam mistyk jest artystą; Katarzyna z Bolonii, Blake, Hildegarda z Bingen i Suzo osobiście czuwali nad ilustrowaniem swoich dzieł. Aldobrandesca, kiedy podczas jej rozmyślania o męce Chrystusa krucyfiks zaczął krwawić, poleciła namalować nawiązujący do tego obraz. Wiele książek, opisujących wizje i objawienia, później iluminowano bądź zdobiono stosownymi drzeworytami, np. Liber viarum Elżbiety z Schönau czy Revelationes Brygidy Szwedzkiej.

Widzenia Henryka Suzo miały określić ikonografię południowoniemieckich przedstawień grup Chrystus-Jan. Bożonarodzeniowa wizja Brygidy stała się w znacznej mierze wiążąca dla późnogotyckich przedstawień tej sceny. Nie bez znaczenia były iluminowane żywoty mistyków; szczególnie cennym przykładem jest żywot Coletty. Należy też wspomnieć o ikonograficznych przedstawieniach przeżyć mistycznych, np. Rita z Cascia zostaje przedstawiona z cierniem w dłoni; w kulminacyjnym bowiem momencie swych rozmyślań czuła, jak cierń rani jej głowę; Teresa z Avila zostaje ukazana w chwili otrzymywania rany miłości (Bernini). Widzenia Małgorzaty Colonna, Elżbiety ze Spaalbek i Franciszki z Rzymu są utrwalone także na malowidłach ściennych w miejscach ich kultu.

Podobne zależności istnieją zapewne między mistyką a obrzędem liturgicznym i wywodzącym się z niego religijnym widowiskiem ludowym. Wizje męki Chrystusa, jakich doświadczała Kempe, przypominają zarówno późnogotyckie malowidła, jak i ówczesne misteria. Swedenborg zostaje przeniesiony w widzeniu do diabelskiego amfiteatru itd. Poezja, muzyka,pobożność ludowa.
(Leksykon mistyki, żywoty, pisma, przeżycia, Peter Dinzelbacher)

Post scriptum
Autor hasła zamieszczonego powyżej, a pochodzącego z Leksykonu mistyki ukazuje z przykładami, jak sztuki plastyczne wpływały na przeżycia mistyczne i na odwrót.

Myślę, że artysta tworzący pod wpływem własnych przeżyć mistycznych powinien brać zawsze pod uwagę trzy czynniki. Pierwszym jest zachowanie krytycyzmu do tego co robi. Drugim świadomość stanu swojego zdrowia psychicznego. Trzecim zgodność swojego dzieła z nauką Kościoła do którego należy.

Gdy zastanawiam się nad zagadnieniem wzajemnego wpływu sztuk plastycznych z mistyką, przypominają mi się dwa teksty, które warto tu przytoczyć.

JEDNEMU Z BRACI ukazał się diabeł, który przybrał kształt anioła światłości i powiedział doń: „Jestem Anioł Gabriel i zostałem wysłany do ciebie”. Lecz brat ów odparł: „Zastanów się lepiej – musiałeś zostać wysłany do kogoś innego. Nie uczyniłem nic takiego, aby zasłużyć na wizytę anioła”. Posłyszawszy te słowa, diabeł natychmiast zniknął.
(Mądrość pustyni, Thomas Merton, s. 69)

Wizje, objawienia i wszystko, co w tym rodzaju można pomyśleć, nie są warte jednego aktu pokory.
(Myśli malarza i brata ubogich, Brat Albert)